Zelve Vadisi: Tarihi, Mimarisi ve Yaşam

Kapadokya Bölgesi’nde yer alan Zelve Vadisi, en uzun süre kullanımına devam edilmiş ve en eski yerleşim bölgesi olma özelliğini taşımaktadır. Zelve Vadisi’nin bulunduğu Aktepe Dağı Ürgüp, Avanos ve Göreme üçgeni içerisinde yer almakta olup ‘U’ harfini andıran geniş bir bölgeye yayılmaktadır. Zelve Vadisi ise bu U harfinin tam ortasında, Aktepe Dağı’nın eteklerinde bulunmaktadır.

Aktepe Dağı’nın kuzeydeki dik yamaçlarına konumlandırılmıştır. Kapadokya Bölgesi’nin genelinde olduğu gibi Peri Bacalarından oluşmaktadır. Zelve Vadisi’nde ilk yerleşik yaşamın ne zaman başladığı bilinmese de yakın tarihe kadar bölgede sürekli bir yerleşim mevcuttu. 1953 yılında bölge güvenlik sebebiyle tamamen boşaltılana kadar söz konusu bölgede yerleşik yaşam devam etmekteydi.

Zelve Vadisi’nde yaşayanlar vadiyi boşalttıktan sonra Ürgüp, Avanos Karayolu üzerinde yer alan Aktepe Köyü’nde hayatlarına devam etmektedirler. Zelve Vadisi ise günümüzde doğal mirası ve arkeolojik yapısı göz önüne alınarak Zelve Ören Yeri yada diğer ismiyle Zelve Açık Hava Müzesi olarak hizmet vermektedir. Bölge bu özelliği ile birlikte Göreme Açık Hava Müzesi ile birlikte Kapadokya Bölgesi’nde yer alan iki açık hava müzesinden biri olmuştur.

Ören yeri günümüzde Avanos’a 5 kilometre, Paşabağları’na ise 1 kilometre uzaklıktadır. Peri Bacalarını en net bir şekilde görebildiğimiz Zelve Ören Yeri’nde Peri Bacalarının dışında başta Aziz Simeon Şapeli olmak üzere Erken Dönem Hristiyanlık için oldukça önemli yapılar da bulunmaktadır.

Buraya ulaşım oldukça rahattır. Vadiye bulunulan konuma göre araçla, bisikletle veya dolmuşla ulaşmak mümkündür. Avanos İlçesi’nde bulunan Zelve Açık Hava Müzesi Göreme Kasabası’nın Çavuşin ve Paşabağları köylerine çok yakın bir mesafededir.

Zelve Vadisi Tarihçesi ve Hristiyanlık İçin Önemi

1953 yılında bölge güvenlik sebebiyle boşaltılana kadar Hristiyanların ve Müslümanların beraber yaşadığı bir bölge olma özelliği gösterdiği için çeşitli kültürlerin iç içe geçtiği ve etkileşim halinde bulunduğu bir yerleşim yeriydi. Vadi özellikle 9. yüzyıl ile 13. yüzyıl arasındaki dönemde Hristiyanlık için önemli bir yerleşim bölgesiydi.

Zelve Vadisi, bugünkü ismiyle Zelve Ören Yeri veya Zelve Açık Hava Müzesi döneminde oldukça önemli Hristiyanlık merkezlerinden birisiydi. Tarihi olarak baktığımızda önemli bir dini merkez olan Zelve rahiplere ilk dini seminerlerin verildiği yer olma özelliği de taşımaktadır. Bu sebeple Zelve Vadisi Hristiyanlığın yayılmaya başladığı ilk bölgedir. Bölgede bu özelliğinden dolayı kayaların içerisine oyularak yapılmış pek çok manastır ve kilise bulunmaktadır.

1924 yılında yaşanan mübadele sonrası bölgede yaşayan Rumların gitmesi üzerinde vadideki Hristiyan nüfusunun azalmış ve vadiye yerleşen Türklerle birlikte Müslüman nüfusu artmıştır. 1954 yılına kadar köy olarak kullanılan Zelve Vadisi’nin içerisinde bir adet camii de bulunmaktadır.

Zelve İsminin Kaynağı

Zelve Vadisi’nde tıpkı Güvercinlik Vadisi’nde olduğu gibi güvercin evleri ve güvercin yuvaları vardır. Döneminde burada yaşayan halk bu güvercinlikleri özellikle kayaları oyarak oluşturmuş ve güvercin gübrelerinden faydalanmışlardır. Güvercinlerden elde ettikleri gübreyi özellikle üzüm bağlarında kullanan bölge halkı iyi bir üretim kaynağı olarak gübrenin uzun yıllar kullanımını sürdürmüşlerdir. Zelve ismi de bu bağlarda öküzlerin boynuna geçirilip bağı sürmek için kullanılan sert ve sağlam çubuklardan gelmektedir.

Zelve Vadisi Mimarisi

Vadinin genel yerleşim şekli Peri Bacalarıdır. Büyük kaya parçalarının içinin oyulması sonucunda oluşturulan bu yaşam alanına aynı zamanda Troglodyte yaşam da denmektedir. Troglodyte, mağara ve kayaların oyulması sonucunda elde edilen barınaklarda sürdürülen yaşam şeklinin genel adıdır.

• Zelve Vadisi’ndeki Peri Bacaları bölgedeki diğer Peri Bacalarına oranla daha sivri uçlu ve uzun gövdelilerdir.
• Bölgede bulunan evlerde ince bir el işçiliği mevcuttur. Pencereler ve kapı kirişleri başta olmak üzere evlerde özenli oyuklar ve şekiller yer almaktadır.
• Evler bulundukları yerlerdeki kayalar oyularak birbirlerine tünellerle bağlanmışlardır. Günümüzde bazı tünellere erişim hala mümkün olsada bir kısmında çökmeler meydana geldiği için ziyarete kapatılmıştır.
• Zelve Vadisi’nde 9. yüzyıla ait kiliseler bulunmakla birlikte kiliseden dönüştürülmüş bir camii ile köy meydanına yapılmış bir adet camii de bulunmaktadır. Köy meydanında bulunan özellikle ilginç minaresi ile bilinen camiinin ise dikkat çekici bir mimarisi vardır. Camii kayadan oyularak kesme taştan yapılmıştır.

Zelve Vadisinde Yaşam

Peri Bacalarının en yoğun olarak bulunduğu bölge olan Zelve Vadisi aslında yan yana konumlanmış ve birbirleriyle bağlantılı üç vadiden oluşmaktadır. Vadinin giriş bölümünde yer alan büyük kayanın sağından 1. ve 2. vadiye, solundan ise 3. vadiye geçiş vardır.

1. Vadi

1. vadide ilk dikkat çeken köy olarak kullanıldığı dönemde köy meydanı olarak kabul edilen yerde bulunan camiidir. Camiinin hemen karşısında ise Hristiyanlık döneminden kalan din eğitimi verme amacıyla kurulan bir manastır bulunmaktadır.

Manastırın bazı bölümlerine ulaşabilmek için özel olarak yapılmış oyuklar aracılığıyla duvara tırmanmak gerekmektedir. Birinci vadinin sonunda ise bulunan tünel aracılığıyla ikinci vadiye geçilmektedir.

2. Vadi

Zelve Vadisi’ni oluşturan vadilerin 2. ise daha çok yaşam yerleri ve mutfak olarak kullanılmıştır. Bu yaşam yerlerinin dışında 2.  vadide üzüm bağları için ihtiyaç duydukları gübreyi karşıladıkları güvercinlikler bulunmaktadır. Özellikle bölgenin Müslümanlaşmasının ardından kayaların içine oyularak yapılmış kiliselerin ağızları taşlarla kapatılarak güvercinliğe çevrilmiştir. Bu sayede de kiliselerin büyük çoğunluğu insan tahribinden korunmayı başarmıştır.

3. Vadi

3. vadide yine 2. vadide olduğu gibi daha çok köy olarak kullanılmış olup içerisinde pek çok yaşam alanı ve kilise bulundurmaktadır.

Zelve Vadisi Yapıları

Zelve Vadisi’nin güvenlik sebebiyle 1953 yılında boşaltılmasının ardından arkeolojik ve tarihsel anlamda önem taşıdığından kısa bir süre sonra 1967 yılında açık hava müzesi olarak hizmet vermeye başlamıştır. Özellikle kayaların içine oyularak yapılmış yaşam alanları, kiliseleri ve neredeyse her yeri birbirine bağlayan tünelleriyle ilgi çekici bir arkeolojik alandır.

Kutsal Haç Kilisesi

Zelve Vadisini oluşturan vadilerden ikinci ile üçüncüsü arasında yaklaşık 30 metrelik bir tünel bulunmaktadır. Bu alanda kaya içine oyularak oluşturulmuş pek çok yerleşim yeri ile Kutsal Haç Kilisesi bulunmaktadır. Kilisenin iç kısımlarına baktığımızda çok sayıda kabartma ve haç motifleriyle karşılaşmaktayız.

Duvarlarına büyük nişlerin oyulduğu kilisenin zemininde ise mezarlar bulunmaktadır. Kilisenin ana kapısının üzerinde bir kitabe mevcuttur ancak yılların getirdiği tahribat sebebiyle çok zor okunabilmektedir.

Balıklı ve Üzümlü Kilisesi

Balıklı ve Üzümlü Kilisesi duvarlarına işlenmiş balık ve üzüm kabartmalarından dolayı bu isimle anılmaktadır. İçerisinde özellikle 9. yüzyıldan kalma iyi korunmuş freskler bulunmaktadır. Kilise iki kısımdan oluşmaktadır. Şapel bölümünün 10. yüzyılda, kilise bölümünün ise daha erken dönemlerde yapıldığı düşünülmektedir.

Üç adet apsisi bulunan kilisenin kaya tavanına ve duvarlarına oyulmuş bulunan haç motifleri ve yer alan diğer motifler İkonoklasik dönemde (726 ile 843 yılları arasında süren dönem. İkonlara ve tasvirlerine karşı çıkılarak ikon içermeyen figürler resmedilmiştir. Bu dönemde özellikle büyük haç motifleri İsa, Meryem ve Havarilerin ikonalarının yerini almıştır.) yapıldığını belli etmektedir. Balıklı ve Üzümlü Kilisesi’nin dışında ise bir adet şıra hane bulunmaktadır.

Bölgede Başta Kutsal Haç Kilisesi ile Balıklı ve Üzümlü Kilisesinin yanı sıra özellikle Hristiyan tarihi açısından önemli Direkli Kilise ve Geyikli Kilise de bulunmaktadır. İkonoklasik Dönemin izlerini taşıyan bu kiliselerin dışında bölgede pek çok sayıda kilise ve manastır da bulunmaktadır. Direkli Kilise ile manastır kubbeyi andıran bir kaya kütlesinin içinin oyulması sonucunda yapılmıştır.

Camiiler

İlk vadide bulunan camii kiliseden dönüştürüldüğü için 9. yüzyıl mimarisinin izlerini taşımaktadır. Üçüncü vadide yer alan camii ise Zelve Vadisi’nin köy olarak kullanıldığı dönemden kalmış olup köy meydanı olarak adlandırılan insanların toplama alanında bulunmaktadır. Osmanlı Döneminde inşa edilmiş bu camiide yöresel kesme taş kullanılmış olup camiinin mihrabı da kayaya oyulmuştur.

Güvercinlikler

Zelve Vadisi’nde özellikle yüksek kayalara oyulmuş güvercinlikler bulunmaktadır. Genellikle 19. ve 20. yüzyılda yapılan bu güvercinliklerin bir kısmı kiliselerin girişlerinin taşlarla kapatılması ile elde edilmiştir. Kapadokya halkı için bereketi temsil eden güvercinler özellikle güvercin gübresinin kullanımının sürdüğü dönemde yerli halk için son derece önemliydi. Güvercinliklerin dış cepheleri boyanmış olup yüzeylerine bereketi temsil eden süslemeler işlenmiştir.

Değirmen

Zelve Vadisi’ni oluşturan vadilerden üçüncüsünde bulunan değirmen bu kısımda yer alan camiinin hemen arkasında bulunmaktadır. Değirmen neredeyse bozulmadan korunmuş olup yerli ve yabancı turistlerin en çok ilgisini çeken şeylerden birisi ise değirmende bulunan setendir. Seten yani dibek taşı uzun yıllar boyunca buğday öğütme amacıyla kullanılmıştır.

Zelve Vadisi Giriş Ücretleri

Ören yerine giriş ücreti 10 TL’dir. Zelve Ören Yeri’nin bazı bölümlerinde müze kart geçerlidir. Ören yerine giriş – çıkış saatleri bakanlık tarafından belirlenmektedir.

Zelve Vadisi Nerede, Nasıl Gidilir?

Önceleri Avanos’a bağlı olmuş olan Zelve’ye gidebilmek için Paşabağ’dan geçmek ardından gözlemeleri ile meşhur olan kasabaya uğrayıp Zelve Köyü’ne yoluna çıkmanız gerekir. Paşabağı’na yaklaşık olarak 1 km uzaklıkta bulunan Zelve’ye geldiğinizde ilk olarak Zelve Açık Hava Müzesi ile karşılaşacaksınız. Daha sonra Zelve Vadisine varacaksınız. Ayrı bir güzergahı bulunmayan ören yerine ulaşabilmek için ise Göreme – Avanos içinden geçip, aşağıya doğru 5 km yol kat etmeniz gerekmektedir. Ören yerine giden bir başka güzergah ise, Göreme – Ürgüp içerisindendir. İki taraftan da Zelve’ye ulaşmanız mümkün.